16 जानेवारी ह्या दिसा आमी इतिहासीक जनमत कौल दीस म्हणजेच ‘अस्मिताय दीस’ मनयतात! ह्या इतिहासा विशीं स्वताक जागृत करपा खातीर आतां आमचो प्रवास मुखार व्हरुया!
तेन्नाचे प्रधानमंत्री मोरारजी देसाय हांचे वांगडा जाल्ले बसके उपरांत पुरुषोत्तम (भाऊ) काकोडकार हांकां महाराष्ट्रांतले आनीक एक मोटे राजकारणी स. का. पाटील मेळ्ळे आनी वेंचणूक जाली जाल्यार ती फकत ‘ह्या मुद्द्याचेर’ आदारून जातली अशें आश्वासन दिलें. हो प्रस्ताव 3 सप्टेंबर 1966 दिसा काँग्रेस संसदीय समितेचे बसके मुखार दवरलो आनी हो विलिनीकरणाचो प्रस्न थारावपा खातीर मुद्द्याचेर आदारिल्ली वेंचणूक घेवपाचें थारायलें.
गरजेचे नेम तयार करपा खातीर गृह मंत्रालयाक संबंदीत सुचोवण्यो दिल्ल्यो. पूण गृह मंत्रालयाचें कार्यालय पेंचांत पडलें! त्या कायद्याक कितें नांव दिवचें? ‘ओपिनियन पोल’ हें उतर भारतीय संविधानांत खंयच नाशिल्लें. ताका शिमे खातीरचो प्लेबिसायट म्हणूं येतालो, पूण ताच्या खातीर कसलीच घटनात्मक सुदारणां जावूंक नाशिल्लीं. तातूंत फकत एके भुंयेच्या लोकां मदल्या पसंतींचेर उपाय काडपाचें संबोधन केल्लें. पर्यायान ‘रॅफरेन्डम’ हें उतर वापरूं येतालें, पूण काश्मीरच्या प्रस्ना कडेन ताचो सरळ संबंद आशिल्लो आनी आंतरराश्ट्रीय राजकीय सर्कलांत गरजे भायर नव्या वादग्रस्त विशयाचीं तरंगां निर्माण करपाची केंद्र सरकाराची मातूय इत्सा नाशिल्ली.
हो प्रस्न गृह खात्याचे निवृत्त सचीव ल. प्र. सिंघ हांणी सोडयलो आनी ह्या व्यापाक ‘ओपिनियन पोल’ म्हणचें अशें सुचयलें. हें नांव मान्य जालें आनी उपरांत ह्या मसुद्याचो बारसो ‘द गोवा, दमन एण्ड दीव (ओपिनियन पोल) एक्ट, 1966 (एक्ट 38 ओफ 1966)’ असो जालो.
उपरांत हो मसुदो लोकसभेंत मांडलो आनी 1 डिसेंबर 1966 ह्या दिसा तो मान्य जालो. राज्यसभेंत तो मसुदो 7 डिसेंबर 1966 ह्या दिसा आयलो आनी त्याच दिसा मान्य जालो आनी अखेरेक 11 डिसेंबर 1966 ह्या दिसा ताची थापणूक केली. उपरांत 15 डिसेंबर 1966 ह्या दिसा हो आगळो- वेगळो असो कायदो सरकारी राजपत्रांत, माळ 1 क्रमांक 37 (पुरक) हांगा उजवाडाक आयलो. दोनूय सभाघरांनी पास जाल्लो हो मसुदो, कायदो म्हणजे ‘एक्ट’ जावपाक भारताच्या राष्ट्रपतींची मान्यताय जाय आशिल्ली; आनी तें 16 डिसेंबर 1966 ह्या दिसा घडून आयलें. आतां गोंयांत ओपिनियन पोल करपाक आनी गोंय महाराष्ट्रांत (दमन आनी दीवाक गुजरातांत) विलीन करचें काय गोंयची अस्मिताय तशीच तिगोवन दवरची हें थारावपाचो कायदो तयार जाल्लो!
सगल्या पक्षांक समान माची दिवपा खातीर सगळी सरकारी यंत्रणा केंद्र सरकाराचे सुवाधीन येवची म्हणून केंद्र सरकारान तेन्नाच्या गोंय सरकाराक राजिनामो दिवपाक लायलो. भारतांत जावपी हेर खंयचेय मुक्त आनी नितळ वेंचणुके भशेनूच ‘गोंय जनमत कौल’ घडोवन हाडपाचें काम भारताच्या वेंचणूक आयुक्ता कडेन सोंपयलें. हे वेंचणुकेचे मतपत्रिकेंत मतदानाचे फकत दोन पर्याय आशिल्ले – विलिनीकरण वा संघराज्य. विलिनीकरणा खातीर दिल्लें चिन्न, ‘गुलाब (फूल)’ आशिल्लें आनी गोंय संघराज्य उरचें म्हूण मत दिवपा खातीर ‘दोन पानां’ हें चिन्न आशिल्लें.
उपरांत गोंयांत दोनूय पंगडानी हालचाली सुरू केल्यो. महाराष्ट्र सरकाराचो लेगीत सुक्ष्म हस्तक्षेप आशिल्लो. भाशणां/ गायन/ साहित्य/ नाटक अभिनया वरवीं, दर एका पंगडान आप-आपली तांक आनी बुद्द एकामेकां आड उबी केली.
ओपिनियन पोल जावपाच्या वेळार गोंयचे लोकसंख्येचे आंकडे लक्षांत घेवप म्हत्वाचें. तेदे वेळार गोंयांत 35 टक्के क्रिस्तांव, 63 टक्के हिंदू आनी सुमार तीन टक्के मुसलमान आनी हेर अशें वांटे करूं येताले.
नामनेच्या गोंयकारांनी आपल्या झणझणीत भाशणांतल्यान, लोकां मदीं भुंयेचो आनी संस्कृतायेचो मोग आनी स्वाभिमान जागयलो. व्हिक्टोरिया (मामी) फर्नांडीस सारख्या अनेक उमेदीच्या फुडाऱ्यांच्या आदारान विरोधी पक्ष फुडारी जॅक सिकेर हांणी विलिनीकरणा आड झुजाचें फुडारपण केलें. सिकेरान आपल्या वाठारांची लांबाय दीस-रात भोंवन, मध्यान रातीचें तेल करून मतदारांक प्रेरणा आनी उमेद दिली. तशेंच आपल्या ध्येया मेरेन पावपा खातीर सगळे पिरायेच्या लोकांचो आदार घेतलो. मामी फर्नांडीस हांणी णववारी साडी न्हेसून लोकांक आपल्या न्हेसणांतल्यान गोंदळावन, विलिनीकरणाचो ‘हॉट स्पॉट’ पेडण्यां वचपाचें धाडस केलें. तिणें आपलें भाशण विलिनीकरणाच्या विरोधांत सुरू करना फुडें थंय परिस्थिती तापली आनी अस्थीर जाली. पूण गांवांतल्या जाणट्यांनी लोकांक ते बायलेक मान दिवन तिचें आयकूंक सांगिल्ल्यान वातावरण थंडावलें; तिचे प्रस्ताव मानवले नात जाल्यार तें न्हयकारपाक तांकां मेकळीक आशिल्ली. तिणें लोकां मुखार तथ्यां दवरलीं आनी अखेरेक, करपाक गेल्लें तें काम करुनूच पणजे परतली. तिच्या ह्या कर्तुबांची, चळवळीचे मुखेल फुडारी मदले एक पिरवळचे रवीन्द्रबाब केळेकार हांणी लेगीत तिची खूब तुस्त तोखणाय केली. उर्मिंदा लिमा लेयेटांव, आर्मांड कोलातो, शंकर भांडारी, रवीन्द्र केळेकार, उदय भेंब्रे, प्राध्यापक आर्मांड मिनेजीस हे हेर उल्लेखनीय फुडारी आसले जे गोंयची अस्मिताय तिगोवन दवरपा खातीर वावुरताले.
साहित्यिकांनी तलवारी भशेन पेनां उखल्लीं! संपादक चंद्रकांत केणी हांणी ‘राष्ट्रमत’ हें मराठींतल्यान एक नामनेचें दैनीक दिसाळें उजवाडायल्लें. तशेंच हिंदू लोकांक विलिनीकरणा वटेन मतदान केल्यार, जावपी बर्या-वायटा विशीं पटोवपाच्या हेतान ‘ब्रह्मास्त्र’ नांवाचे कोंकणी स्तंभ त्याच दिसाळ्यान काडले, जे पत्रकार उदय भेंब्रे बरयताले. दुसरे वटेन, ‘मराठा’ ह्या दिसाळ्याचें संपादक पी. के. आत्रे विलिनीकरणाचेर बरयताले.
विलिनीकरण पंगडान गोंयकारां मदीं विलिनीकरणाची भावना जागोवपा खातीर ‘लाल बावटा कला पथक’, शाहिर अमर शेख, शाहिर साबळे, आनी हेरांच्या फुडारपणा खाला नामनेचे संगीत पंगड हाडले. ताका जाप दितना संगीत मोगी गोंयकारांनी ह्या प्रसंगाचेर उठून ‘जय गोमंतक कला पथक’ ही संस्था घडयली. नामनेचो कवी मनोहराय सरदेसाय हांणी बरयल्लें आनी उल्हास बुयांव हांणी सुरेलपणान गायिल्लें ‘गोंयच्या म्हज्या गोंयकारांनो’ हें प्रेरणादायी गीत गोंयभर वादळां पसरलें. अक्षरशा तें ‘ओपिनियन पोलाचें’ गीत जालें. आयज लेगीत तें गीत लोकांक प्रेरणा दिता! काटकार भयणीं आनी उदयबाब भेंब्रे हांणीय गायनांतल्यान विशय लोकां मेरेन पावोवपांत भर घाली. थळाव्या तियात्र कलाकारांनी, तशेंच तांचे वांगडा येवपी संगीतकारांनी सगळ्यांक गर्दी एकठांवपाक करपाक आनी विलिनीकरणाच्या परिणामां विशीं लोकांक जागृत करपाक, साबार तियात्रां घडोवन हाडलीं. सगळ्यांनी मेळून गोंयकारां मदी जागृताय करपा खातीर गोंयचे मातयेचो एक इंच लेगीत सोडलो ना.
काणकोणाचे शाबू देसाय हांचे भुमिके कडेन दुर्लक्ष करूं येता? ना, कारण ते म. गो. पक्षाचे मुळावे वांगडी आशिल्ले आनी बहुजन समाजाचोय भाग तशेंच एक नामनेचे फुडारी आशिल्ले. ते आपल्या म. गो. पक्षाच्या सगळ्या राजकी उद्दिश्टांचो फाट पुरवठो करताले खरें, पूण आपल्या फुडारी भाऊसाहेब बांदोडकाराच्या निर्णयाचेर नाखूश आशिल्ले. तांणी म. गो. पक्षाचो राजिनामो दिवन विलिनीकरणा आड एक आगळीच मोहीम सुरू केली. श्री शांतादुर्गा कुंकळकान्न देवतेचो आशिर्वाद घेवन तांणी आपले प्रचार प्रतीक म्हणून ‘संघ प्रदेश ज्योती’ सयत पुराय गोंय पांयांनी माड्डिलें. तांच्या ह्याच तत्वांचेर उबो रावपाची शैली, धमक आनी धैराची लोकांनी तोखणाय केली. लोकांक ते खूब आवडले.
आनीकय जायते लोक आशिल्ले जांचीं नांवां अलिप्तच उरल्यांत. तांकां फावो तो मान दिवपाक यत्न करपाची गरज आसा. आयज आमी तांच्या यत्नांची परब मनोवपाची गरज आसा.
मतदानाच्या एक दीस पयलीं खंयच्याच पंगडाक निकाल कोण्या फावरान जातलो हाची खात्री नाशिल्ली! भारताच्या राष्ट्रपतीचे मान्यताये उपरांत, सारको एक म्हयनो जातकच 16 जानेवारी 1967 दिसा गोंय ओपिनियन पोलांत वट्ट 3,88,432 मतांचें मतदान जाल्लें. विलिनीकरण विरोधी गटाक 1,72,191 (52.2 टक्के) जाल्यार विलिनीकरण गटाक 1,28,170 (43.5 टक्के) मतदान जाल्लें. 4.3 टक्के मतां अवैध थारलीं. गोंयचें अस्तित्व संघराज्याच्या रुपान तिगून उरलें, 34,021 मतांनी दोन पानां जिखलीं आनी विलिनीकरणाचें फूल बावलें.
गोंयकारांनी गोंयची अस्मिताय राखून दवरपा खातीर मतदान केल्लें. हाकाच लागून 16 जानेवारी 1967 ह्या दिसा तेन्ना सावन दर वर्सा गोंयांत ‘अस्मिताय दीस’ मनयतात! फुडल्या वर्सांनी कोंकणी गोंयची राजभास म्हूण मान्य करपाची गोंयकारांची मागणी 555 दिसांच्या आंदोलना उपरांत 4 फेब्रुवारी 1987 दिसा साकार जाली. ह्या भाशीक पावलाक लागून प्रधानमंत्री राजीव गांधी हांणी ‘भाशावार प्रांत रचना कायदो 1956’च्या अंतर्गत 30 मे 1987 दिसा गोंय भारत संघाचें 25वें राज्य म्हूण जाहीर केलें. संविधानाचे आठवे वळेरेंत 1992 वर्सा कोंकणी भाशेक मानाची सुवात मेळ्ळी.
आज तशेंच येता त्या वर्सांनी आमी गोंयकार म्हूण स्वाभिमान जागोवया. तशेंच आमच्या आदल्या पिळग्यांनी केल्ल्या प्रचंड आनी येसस्वी यत्नांक आमी अभिमानान याद करुया. मोट्या दबाज्यान घराघरांनी तांणी पेटोवन दिल्ले पणटेच्या उजवाडांत भर घालुया आनी गोंयचें अस्तित्व तिगोवन दवरपा खातीर पावलां मुखार मारुया.
समेस्त गोंयकारांक अस्मिताय दिसाचीं परबीं!
जय हिंद, जय गोंय!
Contributed by Sanath S. Bharne